نشریه قرآنی کوثر
پیاپی 69 (پاییز 1400)

حضرت حمزه بن عبدالمطلب (متولد 54 قبل از هجرت شهادت 3 ه ق) از صحابیان رسول الله(ص) است که جایگاه والایی در تفاسیر و احادیث و تاریخ اسلام دارد. در این پژوهش آیات مرتبط با ایشان مورد بررسی قرار گرفته است و تبیین شده که مفسران قرآن در مجموع از حضرت حمزه ذیل 27 آیه در (16 سوره) قرآن به صورت‌های تفسیری، تطبیقی، مرتبط (مثل شان نزول) یاد کرده‌اند که با احادیث اهل بیت و روایات تاریخی تایید می شود. سپس به تفسیر مهمترین آیات فوق پرداخته شده است.از جمله جریان ایمان ایشان به رسول الله(ص) در یوم الدار (ذیل آیه انذر عشیره، شعراء 4-213) و دفاع از پیامبر(ص)در برابر دشمنان در مکه (انعام/122) و نبرد با دشمنان اسلام در جنگ بدر (حج/19) و نیز در جنگ احد و شهادت ایشان (آل‌عمران/ 2-121 و نحل/ 126 و احزاب/23) بیان‌شده است.

در جوامع اسلامی دو منبع قرآن و عترت، بهتر از هر دستورالعمل دیگری می‌تواند انسان اخلاقی تراز والگوی مناسب نوع زیستن او را ارایه کند. قواعد مدل زیست اخلاقی با مروری بر نهج‌البلاغه قابل دست یابی است. این قواعد در گستره حوزه‌های مختلف زندگی فردی، اجتماعی و سیاسی حاکم ارایه شده و براساس آن می‌توان نظام صحیح و جامعی برای تعلیم و تربیت انسان طراحی کرد. قرآن، کتاب انسان سازی و علی (ع) ترجمان و مبین قرآن است که براساس وحی الهی به الگوسازی انسان تراز پرداخته است. از این رو انسان اخلاقی در تراز نهج البلاغه در واقع همان انسان اخلاقی در تراز قرآن است. هدف از پژوهش، برطرف نمودن نیاز جدی جامعه انسانی و جوامع اسلامی به الگوی مناسب و تراز از انسان اخلاقی است. دست آورد این پژوهش ارایه نگاهی جدید به چگونگی شکل گیری انسان تراز اخلاقی در نهج البلاغه براساس یک مدل قرآنی است.

نهج‌البلاغه، دایره‌المعارفی است که پس از قرآن و احادیث نبوی، یکی از منابع شناخت اسلام و ارزش‌های دینی است. نهج‌البلاغه در مقام خداشناسی، معادشناسی، سیاست، سبک زندگی، رابطه امام با امت و امت با امام و تعلیم و تربیت...، همدوش قرآن، و دستور‌العمل جامع برای رسیدن به سعادت این جهانی و رستگاری آن جهانی است، با این تفاوت که قرآن، وحی الهی بر قلب پیامبر اکرم(ص) ‌است و نهج‌البلاغه انشای باب مدینه علم پیامبر (ع) است. بر اساس برخی از آیات قرآن و حدیث ثقلین، امامان معصوم(ع) و امام علی(ع) مفسران بزرگ قرآن کریم به شمار می روند، و نهج البلاغه، یکی از منابع تفسیر و تاویل قرآن کریم است. در نهج البلاغه، گاهی به‌صورت صریح به قرآن کریم استناد شده است، و گاهی محتوای آیات قرآن در کلام پیشوای اول شیعیان ذکرشده است. در موضوعاتی چون توحید، عبودیت، اخلاق، شگفتی‌های آفرینش، سفارش به تقوی و پرهیزکاری... میان قرآن و نهج البلاغه این همانی وجود دارد و امام درصدد تفسیر آیات الهی است. در این تحقیق 66 فراز از خطبه‌ها موردبررسی قرارگرفته و برای هرکدام موضوعی متناسب آمده و 85 آیه شاهد آورده شده است. روش این تحقیق، توصیفی تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای است.

موضوع عالم ذر همواره از بحث‌انگیزترین مباحث اسلامی، قرآنی بوده و مفسران، متکلمان، فیلسوفان و عارفان مسلمان درباره آن بسیار سخن گفته‌اند. آنچه از ظاهر آیات به‌ویژه روایات اسلامی برمی‌آید این است که هر انسانی قبل از تولد از مادر، در عالمی بنام عالم ذر، وجود فردی حقیقی داشته، حقایقی برای او مکشوف گردیده و بر اساس آن امتحان‌هایی از او صورت گرفته است. اما اختلاف درباره اصل وجود این عالم و ماهیت آن، تفسیر نحوه وجود انسان در آن و اینکه این وجود، جمعی بوده یا فردی و در آن عالم، وحدت حاکم بوده یا کثرت، اینکه انسان در عالم ذر فقط وجودی مجرد و روحانی محض داشته یا دست‌کم در مرتبه‌ای از آن، از نوعی جسمانیت و بدن مادی برخوردار بوده، تنها بخشی از اختلاف‌نظرها و تفسیرهای گوناگون درباره عالم ذر است، ازاین‌رو می‌توان گفت این موضوع از دشوارترین و پیچیده‌ترین مباحث جهان‌شناسی و انسان‌شناسی در جهان‌بینی مذهب شیعی است. مقاله حاضر به بررسی این مطلب می‌پردازد که از دیدگاه آیات و روایات، اولا حقیقت عالم ذر چیست؟ و چرا به این نام شناخته می‌شود؟ ثانیا چه مسایلی در این عالم رقم خورده است؟ ثالثا اصل این باور چه تاثیری در زندگی هر فرد خواهد داشت؟

علم مفاهیم شناسی در قرآن از جمله علومی محسوب می شود که تاکنون مورد غفلت قرار گرفته است. تنها اثر قابل ملاحظه در این زمینه، مجموعه کتاب های «علم مفاهیم شناسی در قرآن» است که به اهتمام استاد رسول ملکیان اصفهانی در 114 جلد بر مبنای کتاب تفسیر راهنما نگارش یافته و به صورت دیجیتال در اختیار علاقمندان قرار گرفته است. علم مفاهیم شناسی همانند علوم ادبیات و اصول و منطق است. بدین بیان که ابزار فهم و تفسیر متن برشمرده می شود. علم مفاهیم شناسی در قرآن، یک حلقه مفقوده بین علم لغت و علم تفسیر است. اگر این علم به خوبی مورد توجه قرار بگیرد تفاسیر قرآن بسیار غنی خواهند شد. اثر حاضر به بررسی مجموعه کتاب های علم مفاهیم شناسی در قرآن اثر استاد رسول ملکیان اصفهانی پرداخته شده است و به دنبال تبیین جایگاه این علم جدید در قرآن و ابعاد مختلف آن می باشد.

خانواده با تولد فرزند صفای دیگری گرفته و والدین از موهبتی الهی که نعمت یا حسنه است برخوردار می‌شوند که در برابر تربیت آن یا پاداش می‌گیرند یا عقاب می‌شوند. آنچه این دوگانه پاداش و یا عقاب را رقم می‌زند تربیت است و تربیت تکلیف و وظیفه پدر و مادر است، در این مقاله تربیت اخلاقی که بازتاب تربیتی مومنانه و دین‌باور است با نگاه نقش و مسوولیت والدین موردبررسی قرارگرفته و با این سوال که نقش والدین در تربیت  اخلاقی  کودک چیست؟ و چگونه باید انجام یابد؟ را پی می‌گیریم و بامطالعه کتابخانه‌ای و به شیوه توصیفی و تحلیلی آن را مطالعه و بررسی کرده و دریافتیم که پدر و مادر الگوی در دسترس فرزند در اخلاق و رفتارند و چون آن دو متفق و هم‌رای باشند و با شیوه و سبکی دین باورانه زندگی خود را بنیان نهاده باشند و رفتار و منش آنان تجلی‌گاه اخلاقی متعهدانه و مومنانه باشد. فرزندان از آنان آموخته و تحت تربیت آن‌ها فرامی‌گیرند و شخصیتی اخلاقی و متعهد می‌یابند که هم سازندگی فردی و هم سلامت اجتماعی و رشد و بالندگی را پی آمد خود دارد.

حفظ قرآن موضوع جذابی است که مخاطبان زیادی دارد و درعین‌حال، یک کار فنی و پیچیده است که نیازمند مطالعات علمی و بررسی‌های چندبعدی است. گام اول در این فرایند مقدس و پیچیده، دانستن روش صحیح و اصولی حفظ است و جهت دستیابی به این هدف، لازمه مهم، شناسایی روش‌های کلی حفظ قرآن و طبقه‌بندی آن‌هاست که در این نوشته نگارنده بر آن است روش‌های کلی و مطرح موجود را شمارش و استخراج نماید و از پیش، در اختیار حافظان و همچنین مربیان حفظ قرار دهد؛ تا کسی که در این راه قدم می‌گذارد بداند چگونه عمل کند و با کمترین مشکل به هدف برسد. در این تحقیق، که با روش کتابخانه‌ای انجام‌شده، محقق به دنبال آن است که حافظان و فراگیران، قبل از ورود به عرصه‌ی حفظ، ضمن آشنایی اجمالی با نقشه راه، با تامل در جزییات مسیر، از آسیب‌های احتمالی بکاهند. براین اساس نویسنده ضمن تقسیم روش‌های حفظ به روش های کمی و کیفی و استخراج مصادیق مربوط به هرکدام، در تلاش است روش‌های موجود در حفظ قرآن را شناسایی و بهترین روش حفظ قرآن را معرفی نماید.
بررسی‌های پژوهش ذیل حاکی از آن است که موفقیت در عرصه حفظ قرآن کریم در گرو انتخاب روشی صحیح از میان روش‌های متعدد است و این انتخاب صحیح از مولفه‌های گوناگونی چون ویژگی‌های شخصی، خانوادگی، فرهنگی و اجتماعی حافظان متاثر است. بنابراین رعایت تناسب میان مولفه‌های مذکور و روش‌های موجود در حفظ قرآن کریم امری ضروری به شمار رفته و سرعت حفظ را دوچندان می‌نماید.